Tekst je objavljen u okviru Izveštaja #4: Biram samoupravu, u izdanju GKP

Okupirani Zemun

Ogledni primer za manifestaciju ratne politike države koju su činile čvrste veze između vlasti i kriminalnih formacija, predstavlja beogradska opština Zemun. Ona je takođe jedno od mesta na prostoru bivše Jugoslavije u kojem je ratna vlast ukinula sve institucije mesne samouprave – mesne zajednice i mesne kancelarije. Ono što je čini specifičnom jeste da u njoj sistem mesne samouprave ni nakon rata nije ponovo uspostavljen. To znači i da je zakonima i Ustavom garantovano pravo na neposredno učešće građana u donošenju odluka na lokalnom nivou potpuno ukinuto, i to je na snazi čak i dvadeset pet godina kasnije.

U drugim gradskim opštinama prestonice i dalje postoje mesne zajednice, ali gotovo da ne funkcionišu – svakako ne za građane kojima bi trebalo da predstavljaju lokalne institucije kojima se obraćaju i u čijem radu učestvuju. Ukidanje direktnih izbora za članove saveta mesnih zajednica, odnosno ukidanje prava građana da se kandiduju kao nezavisni kandidati i biraju jedni druge, obesmislilo je njihovo postojanje. Umesto građana, članove saveta biraju, tačnije, postavljaju odborničke grupe političkih partija koje čine skupštinu opštine, čime je neposredni i građanski karakter mesne samouprave i na formalnoj ravni anuliran. Međutim, ni takav izborni proces nije na snazi u zemunskoj opštini, jer u njoj mesne zajednice uopšte ne postoje. Njih je ukinula vlast tokom rata devedesetih godina, a činjenica da sistem mesne samouprave nije ponovo uspostavljen sa demokratskim promenama 2000. godine, govori o kontinuitetu politike države protiv ljudi kojima je uskraćeno ustavno pravo na neposredno učešće u javnim politikama. U tom smislu, Zemun i dalje predstavlja zonu van zakona, gotovo izopštenu opštinu iz sistema lokalne samouprave Republike Srbije i na koju se njeni zakoni ne primenjuju.

Ovaj proces govori o još jednoj stvari, a to je nemogućnost demokratizacije ovih prostora tokom i neposredno nakon rata, za šta opština Zemun opet predstavlja drastičan primer. Naime, na lokalnim izborima 1996. godine, demokratska koalicija „Zajedno” je osvojila vlast u velikom broju beogradskih opština, praveći prekid sa dotadašnjom ratnom vlašću Slobodana Miloševića. Međutim, taj prekid se nije desio i u opštini Zemun, pošto je ona prepuštena vladavini Šešeljeve Srpske radikalne stranke (SRS). Ratno-huškačka stranačka politika koju je spovodila širom Vojvodine tokom rata u Hrvatskoj 1991. i 1992. godine, samo nekoliko godina kasnije je dobila na upravljanje jednu opštinu glavnog grada kao poligon za demonstraciju i nastavak takve politike. Nju su i dalje činili napadi na nacionalne manjine i neistomišljenike, njihovo zastrašivanje, anti-civilna propaganda, gušenje svake inicijative i udruženja građana, ali u tom trenutku i zaposedanje svih važnih mesta u opštinskoj upravi i privatizovanje mnoštva javnih resursa. O kontinuitetu ratne politike države i njene povezanosti sa kriminalnim formacijama svedoči i činjenica da su članovi onoga, što je nekoliko godina kasnije postalo poznato kao kriminalna organizacija „Zemunski klan”, aktivno učestvovali u nelegalnim i nasilnim akcijama zemunske vlasti protiv građana-civila.

Po rečima aktiviste, publiciste, izdavača i svojevrsnog hroničara ovih događaja, Dragana Stojkovića iz Zemuna, ukidanje mesnih zajednica u gradskom području je bila jedna od prvih akcija radikalske vlasti kojom je preko 100.000 stanovnika ostavljeno bez mesne samouprave. U tom trenutku su u nekim prigradskim sredinama samo privremeno zadržane mesne kancelarije, dok je praktično ukinuta i lokalna samouprava koja je birala savete mesnih zajednica. Prostorije mesnih zajednica su komercijalizovane, a u nekima su se smestili lokalni odbori SRS-a. Do danas, „građani Zemuna nemaju osnovne uslove da ostvare svoja prava iz Ustava, za okupljanje bilo kojim povodom – od javne rasprave o urbanističkim planovima, do prostora za okupljanje udruženja građana, kulturne i edukativne programe”¹. Postaje sasvim jasno da vlast aktivno radi na eliminaciji svakog oblika neposrednog učešća građana u donošenju odluka kako bi neometano mogla da upravlja jednom teritorijom, pa i na nasilan način. Ali pošto time krši zakone i Ustav zemlje, čijim delom teritorije upravlja, treba li je smatrati legitimnom čak i kada je većinom izabrana? Onemogućiti učešće građana a zatim i odluke koje bi oni organizovano doneli nasuprot kontroli i odlukama vlasti, nalazi se u temelju nedemokratskih i kontinuirano-ratnih politika države. Primer ukidanja mesne samouprave u Zemunu gotovo da deluje kao model i nalazi se u osnovi radikalske vlasti, kojom je danas suspendovana svaka mogućnost građanskog angažmana u mesnoj samoupravi. S obzirom na iskustvo koja je ista vlast stekla samo nekoliko godina ranije u Vojvodini boreći se protiv organizovanog, građanskog antiratnog otpora, možemo slobodno reći da je na nivou mesne samouprave, iz perspektive ljudi, vlast Srpske napredne stranke ratna, a ne samo autoritarna i populistička.

Ono što je važno napomenuti je da Zemun nije ostao bez otpora radikalskoj vlasti. U izvesnom smislu, taj otpor predstavlja jedan od prvih primera lokalnog građanskog organizovanja, a delom i politike municipalizma² koje su danas aktuelne ne samo na bivšim jugoslovenskim prostorima, već i u Evropi i šire. Pored toga što je lokalnog karaktera i što je bazirana na vraćanju i dodeljivanju ovlašćenja za upravljanje gradom građanima, politika municipalizma je velikim delom i izborna. Ovde se neću baviti problematizacijom ovakvih politika, kao ni njihovom krilaticom „biti jednom nogom u instituciji i imati hiljade na ulicama“, ali ću naglasiti da je u pitanju novi politički fenomen koji dolazi iz civilnog društva – kao posledica njegovog limita, kako tvrde nosioci ovih politika, ali i kao jasan izraz potrebe za boljim upravljanjem gradom, odnosno direktnim a ipak organizovanim učešćem građana u vlasti. Ako bih organizovanje građana u Zemunu devedesetih godina prošlog veka uvrstila u ovakve politike, morala bih naglasiti da je ono ipak više bilo na strani građana nego na strani partija, izbora i vlasti, iako je u jednom trenutku napravljen korak ka toj politici učešćem na izborima 1997. godine.

Naime, godinu dana nakon prepuštanja Zemuna vlasti SRS-a, osnovan je Savez nezavisnih građana „Za Zemun” (SNGZZ) kao lokalna politička organizacija koja se distancirala „od svih velikih političkih partija sa osnovnim ciljem da pruži otpor bezakonju i da se pokrenu institucije sistema da sprovode i štite zakone”³. Iako je u osnivačkom aktu, odnosno u programskoj deklaraciji navedeno da je jedan od oblika delovanja ovog Saveza učestvovanje na izborima, osnovna ideja ovog Saveza nije bila borba za vlast, već kontrola vlasti⁴. Pozivajući sve građane Zemuna, smatrali su da je za organizovanu kontrolu vlasti neophodna građanska hrabrost i elementarno poštenje čije postojanje nisu mogli da identifikuju ni u tadašnjim demokratskim strankama. Ovaj Savez je na toj kontroli nesumnjivo radio organizovanjem mnoštva akcija, peticija, objavljivanjem nezavisnih novina i biltena, organizovanjem tribina, pružanjem podrške građanima, lokalnim povezivanjem opozicije i protestima protiv uzurpacije i centralizacije vlasti, protiv otvorenog nasilja prema manjinama i građanima, protiv privatizacije, pogubnih urbanističkih politika, itd. Sve to je proizašlo iz potrebe da se građani zaštite od nasilja vlasti i iz uverenja da lokalno političko organizovanje građana predstavlja način suprotstavljanja nasilju, kriminalu i korupciji, ali i da kao takav mora predstavljati osnov svakog budućeg sistema.

Tada je takva politika nazvana politikom za 21. vek, a činjenica da je potreba za njom iskazana i danas⁵, govori nam dve stvari. Najpre da je i dalje neophodan organizovan otpor nasilju vlasti i kontinuitetu ratnih državnih politika, ali i da treba istovremeno postaviti pitanje da li je on za ljude danas moguć. Jer kada se uspostave, lokalnim građanskim organizacijama dominira nepoverenje u politiku i izostanak refleksije o tome da su kao građani na sistematičan način iz nje isključivani politikom države, vlasti i izbora. Između ostalog, za razliku od današnjih lokalnih organizacija građana, Savez nezavisnih građana „Za Zemun” je bio jasno deklarisan kao lokalna politička organizacija. Bilo je dosta reči o tome da je danas reč poverenje na mestu politike države jer joj ga građani nekritički poklanjaju, iako to mesto ne mora biti i politika aktuelne vlasti kojoj se mogu suprotstaviti. Kada se i desi povratak poverenja građana u politiku, radi se o politici koja okuplja nova lica i nudi rešenja za aktuelne probleme, ali ona je i dalje dominantno izborna i parlamentarna. Time može biti savladana jedna od nametnutih prepreka za povratak poverenja u politiku koja je, pre svega, izborna i opoziciona. Međutim, mislim da vizija sadržana u iskazu politika za 21. vek znači nešto drugo, a to je da je potreban autentičan angažman građana koji mora biti politički, dakle, angažman koji bi kao civilno-društveni bio na distanci od vlasti, a ne od politike. Tada bismo imali i mesto izvan države, odnosno, na strani ljudi.

Foto: Kontramiting radikala u Zemunu, izvor: Okupirani grad, Dragan Stojković

Prvi deo teksta pročitajte na ovom linku: https://inicijativa-samouprava.rs/istrazivanja/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-tridesetogodisnji-rat/

Drugi deo teksta “Novi sad kao ogledni primer centralizacije” pročitajte na ovom linku: https://inicijativa-samouprava.rs/naslovna/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-novi-sad-kao-ogledni-primer-centralizacije/

Treći deo teksta pod nazivom “Nastavak rata u Vojvodini” pročitajte na ovom linku: https://inicijativa-samouprava.rs/istrazivanja/rat-drzave-protiv-lokalne-i-mesne-samouprave-nastavak-rata-u-vojvodini/